μεσημβρία

I

Αρχαία πόλη στη θρακική παραλία του Εύξεινου Πόντου. Πρόκειται για τη βορειότερη από τις ελληνικές αποικίες, χτισμένη σε φυσικά οχυρή χερσόνησο με ασφαλισμένο λιμάνι, το οποίο της προσέφερε τη δυνατότητα να αναπτύξει αξιόλογη ναυτική και εμπορική δράση. Η σημασία της Μ. αυξήθηκε στη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων, ιδιαίτερα μετά την εγκατάσταση των Βουλγάρων στην Κάτω Μοισία, αποτέλεσμα της ήττας που υπέστη το Βυζάντιο επί Κωνσταντίνου Πωγωνάτου (680 μ.Χ.). Η συνοριακή της ιδιότητα –που της εξασφάλιζε τον έλεγχο όλων των συνοριακών θέσεων– σε συνδυασμό με τη στρατηγική της θέση και τη γειτνίασή της με την πρωτεύουσα, κατέστησαν τη Μ. ένα εξαιρετικά σημαντικό και ευαίσθητο σημείο της αυτοκρατορίας. Μολονότι ήταν οχυρωμένη με δυσπόρθητα τείχη, αντιμετώπισε συχνά ισχυρότατες επιθέσεις και περιήλθε στην κυριαρχία κατακτητών. Η πρώτη κατάληψη της Μ. πραγματοποιήθηκε από τον Βούλγαρο ηγεμόνα Κρούμο, επί Μιχαήλ A’ Ραγκαβέ (812), με πολιορκητικές μηχανές. Το είδος των λαφύρων –ιδιαίτερα οι ποσότητες από χρυσάφι και ασήμι, καθώς και τα μεγάλα αποθέματα υγρού πυρός– επιβεβαιώνουν τόσο την οικονομική ακμή όσο και τη στρατιωτική σημασία της πόλης. Τελικά ο Κρούμος νικήθηκε από τον Λέων E’ τον Αρμένιο, με αιφνιδιαστική επίθεση κοντά στη M., στα πλαίσια φονικής μάχης που εξασφάλισε την απελευθέρωση της πόλης (813). Την περίοδο της βασιλείας του Συμεών η Μ. κατελήφθη για δεύτερη φορά από τους Βουλγάρους (917) για να ανακτηθεί και πάλι (971) χάρη στους ηρωικούς αγώνες του Τσιμισκή, οι οποίοι οδήγησαν, ύστερα από την ήττα των Ρώσων, στη διάλυση του βουλγαρικού κράτους και στην κατάληψη των ανατολικών επαρχιών.

Στους αιώνες που επακολούθησαν η περιοχή της Μ. υπεβλήθη σε επιθέσεις και λεηλασίες διάφορων άλλων λαών –Πατσινάκες, Κομάνους– καθώς και σε νέες επιδρομές από τους Βουλγάρους (τέλη 12ου αι.). Αυτήν την περίοδο οι τελευταίοι, επί Ισαακίου Αγγέλου, επαναστάτησαν εναντίον των Βυζαντινών (1186) και ύστερα από αγώνες πέτυχαν την επανίδρυση του βουλγαρικού κράτους, στο οποίο, μετά τις άκαρπες προσπάθειες του Αγγέλου Γ’ εναντίον των Βουλγάρων, θα συμπεριληφθεί και η Μ. Αν και εκλήθη να αντιμετωπίσει πλήθος δυσκολιών, η Μ. εξακολούθησε να ακμάζει οικονομικά και να συνιστά στόχο επιδρομών και λεηλασιών, εξαιτίας της προνομιακής θέσης της. Στα μέσα του 13ου αι. η Μ. λεηλατήθηκε από τον βενετικό στόλο για να ανακαταληφθεί, επί Μιχαήλ H’ Παλαιολόγου, από το Βυζάντιο. Η βυζαντινή κυριαρχία διήρκεσε περίπου 40 χρόνια, αφού το 1308 η Μ. επανήλθε στον βουλγαρικό έλεγχο, μετά από αιφνιδιαστική εισβολή του ηγεμόνα τους Σβιατοσλάβου. Ακολούθησε μία περίοδος εξήντα ετών, κατά την οποία οι διαδοχικές καταλήψεις από τους δύο λαούς πύκνωσαν. Μετά τα μέσα του 14ου αι. (το 1367) η Μ. επέστρεψε στα χέρια των Βυζαντινών, χάρη στην επέμβαση του εξαδέλφου του αυτοκράτορα Ιωάννη E’ Παλαιολόγου, Αμεδαίου της Σαβοΐας, ο οποίος, αφού απελευθέρωσε τον Ιωάννη, που ήταν αιχμάλωτος του Βούλγαρου ηγεμόνα Σισμάν, ανάγκασε τους Βούλγαρους να δώσουν τη Μ. στο Βυζάντιο· στα επόμενα χρόνια η τουρκική απειλή εμπόδισε τους Βούλγαρους να αποπειραθούν την ανακατάληψη της Μ.

Όταν στα μέσα του επόμενου αιώνα, ο Κωνσταντίνος IA’ Παλαιολόγος κατέβαλλε προσπάθειες να απομακρύνει το ενδεχόμενο της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, παραχώρησε με χρυσόβουλο (1452) τη Μ. στον Ούγγρο ηγεμόνα Ουνυάδη για να εξασφαλίσει τη συμμαχία του· ο τελευταίος όμως δεν πρόλαβε να κυριαρχήσει στη Μ., αφού στο μεταξύ κατελήφθη από τους Τούρκους. Με τη δοκιμασία της μακρόχρονης τουρκικής κατοχής δεν τερματίστηκαν οι δυσχέρειες για την περιοχή. Η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τους Βούλγαρους δημιούργησε αφόρητες συνθήκες διαβίωσης στον πληθυσμό, που τελικά αποφάσισε να εγκαταλείψει την ιδιαίτερη πατρίδα του και να καταφύγει στην ελεύθερη Ελλάδα.

Κατάλοιπα στην αρχαία Μεσημβρία, κοντά στον ομώνυμο οικισμό του νομού Έβρου.

II

Πεδινός οικισμός (υψόμ. 60 μ., 149 κάτ.) στην πρώην επαρχία Αλεξανδρούπολης του νομού Έβρου. Βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού, 19 χλμ. Δ της Αλεξανδρούπολης, κοντά στην ακτή. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Αλεξανδρουπόλεως. Κοντά στον οικισμό σώζονται τα ερείπια της αρχαίας Μεσημβρίας.

* * *

η (Α μεσημβρία και ιων. τ. μεσαμβρίη)

1. το μέσο τής ημέρας σε έναν τόπο, η στιγμή κατά την οποία το κέντρο τού Ηλίου μεσουρανεί, δηλαδή βρίσκεται στον μεσημβρινό τού τόπου, η δωδέκατη ώρα τής ημέρας, το μεσημέρι («νύκτα ἐν μεσημβρίᾳ ἐπαγόμενοι», Πλάτ.)

2. ένα από τα τέσσερα σημεία τού ορίζοντα, ο Νότος («πορεύου κατὰ μεσημβρίαν ἐπὶ τὴν ὁδόν», ΚΔ)

νεοελλ.

1. το σύνολο τών χωρών που βρίσκονται προς τον Νότο

2. αυτός που έχει πρόσοψη στον Νότο («διαμέρισμα προς μεσημβρία»)

3. μτφ. διάμεση εποχή μεταξύ αρχής και τέλους («στη μεσημβρία τής ζωής»)

4. αστρον. η ανώτερη διάβαση από τον μεσημβρινό ενός τόπου κάποιου κινητού, πραγματικού ή φανταστικού, το οποίο χρησιμεύει για τον καθορισμό τής κλίμακας τού χρόνου και ειδικότερα τού αστρικού, τού αληθούς ηλιακού, τού παγκόσμιου κ.ά. χρόνου.

[ΕΤΥΜΟΛ. Πρόκειται για σύνθετη λ. σχηματισμένη από τη φράση μέσον ἆμαρ (πρβλ. και μεσαμέριον*, μεσαμέριος < μέσον + ἀμέρα) + παραγωγική κατάλ. -ία. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο τ. σχηματίστηκε με συγκοπή τού -α- (*μεσ-ᾱμ[β]ρ-ιος) από τη β' συλλαβή τού ἆμαρ. Κατ' άλλους, ο ιων. τ. μεσαμβρίη έχει το -α- βραχύ, αποτέλεσμα τής λειτουργίας τού βραχυντικού νόμου τού Osthoff, ενώ ο αττ. τ. μεσημβρία οφείλεται σε επίδραση τής λ. ἡμέρα].